Οικία Κόντογλου

Στη συνοικία Κυπριάδου, στον αριθμό 16 της οδού Βιζυηνού, βρίσκεται το σπίτι όπου έζησε ο ζωγράφος, αγιογράφος και συγγραφέας από το Αϊβαλί της Μικράς Ασίας Φώτης Κόντογλου (1896-1965).  Η  οικία Κόντογλου χτίστηκε στα 1931-2 σε σχέδια του αρχιτέκτονα Κίμωνα Λάσκαρη (1905-1978). Κτίριο σεμνό και ασκητικό, χρησίμευσε ως σπίτι και εργαστήριο του διαπρεπούς εκπροσώπου της γενιάς του ’30. 

Προσηλωμένος στα ιδεώδη της βυζαντινής και λαϊκής τέχνης, ο Κόντογλου κόσμησε τον τοίχο του μπροστινού δωματίου του σπιτιού του με νωπογραφίες, συνεπικουρούμενος από τους Γιάννη Τσαρούχη (1910-1989) και Νίκο Εγγονόπουλο (1907-1985), που τον καιρό εκείνο ήταν μαθητές του. Οι νωπογραφίες αυτές απαρτίζουν ένα μνημειακό, επιβλητικό σύνολο. Εμπνεόμενος από την διάταξη στη διακόσμηση των μεταβυζαντινών ναών, ο Κόντογλου χώρισε τον τοίχο με κόκκινες ταινίες σε αρχιτεκτονικές ζώνες και πίνακες. Στο κάτω μέρος του ζωγράφισε λευκά, πτυχωμένα παραπετάσματα. Στο επάνω μέρος τοποθέτησε σε δεκατέσσερα μετάλλια το πάνθεόν του, τους συγγραφείς και ζωγράφους που θαύμαζε, ανάμεσα στους οποίους ο Όμηρος και ο Πυθαγόρας, ο Ηρόδοτος και ο Πλούταρχος, ο Πανσέληνος, ο Θεοφάνης, ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος. Στη μεσαία ζώνη, στα υπέρθυρα, απεικόνισε την οικογένειά του: τον εαυτό του, τη γυναίκα του Μαρία, την μοναχοκόρη του Δεσπούλα ανάμεσα στον Ήλιο και τη Σελήνη, κατά τη συνήθεια των βυζαντινών ζωγράφων. Στους υπόλοιπους πίνακες με σουρεαλιστική ελευθερία έδωσε τις εικόνες που στοίχειωναν τη φαντασία του και περιγράφονται στα αφηγήματά του: "Ο ευτυχισμένος Κονέκ-Κονέκ", "Οι Ολλανδοί" θαλασσοπόροι, οι "Ανθρωποφάγοι" της Καραϊβικής, ο εμπνευσμένος από την εικονογραφία των Αγίων Σαράντα "Κατακλυσμός", που συμβολίζει τα πάθη του Ελληνισμού.  Αριστερά απεικόνισε έναν "Φακίρη της Ινδίας" ως ασκητή άγιο, ενώ ανάμεσα στις δύο πόρτες έβαλε να συγκατοικούν έναν "Αϊβαλιώτη καπετάνιο" με έναν "Άγριο της Ιάβας" και έναν "Άγριο της Βραζιλίας". Στα πόδια τους ζωγράφισε εξωτικά ζώα και ζωύφια, συνοδευμένα από τα ονόματά τους.

Ένας κόσμος γοητευτικός, γνώριμος και μαζί εξωτικός απλώνεται στα μάτια μας. Ο χαμένος παράδεισος της Ανατολής.

Τοιχογραφία με την οποία ο καλλιτέχνης διακόσμησε το σπίτι του, 1932, πηγή

Οι ευτυχισμένες όμως μέρες τελείωσαν με τον πόλεμο. Η οικογένεια Κόντογλου βρέθηκε σε δυσκολία, καθώς οι παραγγελίες για καινούργια έργα έπαψαν σχεδόν. Ο ζωγράφος ζητούσε μάταια την αμοιβή του για τις τοιχογραφίες που έφτιαξε στο δημαρχιακό μέγαρο της Αθήνας. «Με κοροϊδεύουν» έγραψε στο πακέτο των τσιγάρων του. Το 1940 αναγκάστηκε να πουλήσει το σπίτι του, που για ένα σακί αλεύρι και λίγο λάδι πέρασε στα χέρια ενός μαυραγορίτη από τη Θήβα. Η οικογένεια Κόντογλου μετακόμισε αναγκαστικά σε ένα γκαράζ παραδίπλα, στην οδό Γαβριηλίδου, και εκεί έζησε τα επόμενα χρόνια. Ο μαυραγορίτης, όταν κάποιος του σφύριξε πως μπορεί να πάρει το σπίτι ο δήμος για να το κάνει μουσείο, επειδή τα έργα στους τοίχους ήταν «σαν εκείνα του δημαρχείου», πήρε λαδομπογιά και κάλυψε τις τοιχογραφίες. Χάρη σε ένα νόμο μετά τον πόλεμο, σύμφωνα με τον οποίο οι ιδιοκτησίες επανέρχονταν στους παλαιούς ιδιοκτήτες με την ίδια ονομαστική αποζημίωση που είχαν πωληθεί, ο Κόντογλου πήρε το σπίτι του πίσω. Προσπάθησε να βγάλει τη λαδομπογιά, αλλά μαζί με το χρώμα έφευγε και ο σοβάς που περιείχε τις τοιχογραφίες. Σταμάτησε απογοητευμένος. Κρέμασε πίνακες και φωτογραφίες στους τοίχους και έζησε έτσι μέχρι το θάνατό του το 1965.

Σήμερα η νωπογραφία έχει αποτοιχιστεί και εκτίθεται στην Εθνική Πινακοθήκη.

Το σπίτι που έζησε ο Κόντογλου, με τη φροντίδα της κόρης του Δέσπως Κόντογλου - Μαρτίνου, μετατράπηκε σε επισκέψιμο μουσείο. Στην είσοδό του υπάρχει εντοιχισμένη φαγεντιανή πλάκα με την επιγραφή: "Εδώ έζησε και εργάσθηκε ο Φώτης Κόντογλου από Αϊβαλί της Μ. Ασίας".

Ως αγιογράφος ο Κόντογλου, εικονογράφησε κατά τη βυζαντινή τεχνοτροπία γειτονικές με το σπίτι του εκκλησίες, όπως την Εκκλησία του Αγίου Λουκά στην οδό Πατησίων και τη βυζαντινή Ομορφοκκλησιά στο Γαλάτσι, κοντά στα προσφυγικά σπίτια του Περισσού.

Στο προαύλιο της γειτονικής Εκκλησίας της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, στη συνοικία Κυπριάδου, έχει τοποθετηθεί μια μπρούτζινη προτομή του Φώτη Κόντογλου, φιλοτεχνημένη από το γλύπτη Μιχάλη Ζερβό.

Πάνω από την είσοδο του σπιτιού υπήρχε κεραμικό υπέρθυρο του Πάνου Βαλσαμάκη (1900- 1986). Οι δυο καλλιτέχνες είχαν κοινή καταγωγή από το Αϊβαλί (Κυδωνίες) της Μικράς Ασίας. Σήμερα έχει αφαιρεθεί.
Το βλέπουμε στις φωτογραφίες του αρχιτέκτονα Ν.Καβαδά απο τον Ιανουάριο του 2017. Η υπογραφή του Π. Βαλσαμάκη διακρίνεται κάτω δεξιά.

 Πηγές:

 https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9F%CE%B9%CE%BA%CE%AF%CE%B1_%CE%9A%CF%8C%CE%BD%CF%84%CE%BF%CE%B3%CE%BB%CE%BF%CF%85

http://www.nationalgallery.gr/el/zographikh-monimi-ekthesi/painter/kontoglou-photis.html

Μάνος Μπίρης, «Η συνοικία Κυπριάδου», Η Καθημερινή, ένθετο Επτά Ημέρες, 28/3/1999.

https://criticeduc.blogspot.com/2017_02_11_archive.html?view=classic
https://www.facebook.com/photo.php?fbid=1130981370344813&set=a.225092024267090&type=3&theater